Collectief geheugen, gedrag en kennis

In de auto, op reis met mijn zoon naar Venetië, zagen we zwermen spreeuwen die de mooiste vormen in de lucht vlogen. Hoe doen ze dit. Als elke spreeuw dit alles, zo tijdens het vliegen, zou beredeneren dan zou hij tegen de andere vogels opvliegen, zo snel gaat de onderlinge kennisoverdracht.

Onderbewust
Ze kijken niet eerst naar hun directe buren en vragen zich niet af welke beweging de buren deze keer zouden maken. Nee, ze gaan mee in een collectief onderbewustzijn. Deze onbewuste bekwaamheid waar mee zo’n groep zich in beweegt als één, wordt ook wel het sociale veld genoemd die tijdelijk de organisatie van deze sociale groepen regelt. Gemeenschappelijk reageren en bewegen als groep gaat sneller dan het bewuste denken van een individu.

Doorvoelen
Ted Troost beschreef als haptonoom dit fenomeen met het woord “doorvoelen” wat ik ook een prachtig woord vind. Hij zei: als je een balletje op een blokje zet met daarboven een aansteker kan je nog steeds alle drie de objecten voelen als je je vinger er bovenop legt. Je kan als groep trainen op dit “doorvoelen”. Neem voetbal waar iedereen een plek en functie heeft in het veld. Een team weet van elkaar hoe hard elk individu van de groep kan lopen en waar hij of zij in het veld is. Als je goed kan doorvoelen betekend het dat je als speler bijna blind een pass kan geven omdat hij of zij weet waar de ander ongeveer moet zitten en omdat de ander al anticipeert op haar actie. Sommige trainers noemen dit “het spel kunnen lezen”. Als het team als vanzelf “door-voelt” dan zeg je dat het team in de flow zit. Alles lijkt makkelijk te gaan en vanzelfsprekend. Ook lijkt de tijd om te handelen en om beslissingen te maken groter.  Bij ongelukken zie je dit fenomeen ook. Mensen die zeggen dat ze hun hele leven voorbij hebben zien gaan in een fractie van een seconde.

Speelveld
Bij voetballers, spreeuwen of bijvoorbeeld wolven zit de coördinatie van de groep in “het veld”. Wolven kunnen verspreid, net als de anderen die ik hiervoor beschreef, zich dichtbij en veraf verplaatsen (soms meer dan 100 kilometers) – inkrimpen of uitzetten- zonder uit contact te zijn van elkaar in “het veld”. Alsof je als groep een eigen frequentie hebt om als groep te communiceren. Ook voetballers maken in het spel het veld klein of groot.

Onderstroom
Dit collectief onbewust bekwaam zijn wordt in organisaties de onderstroom genoemd. Dat wat een groep onbewust weet maar niet benoemd. Dit omdat de onbewuste kennis van de onderstroom soms zo groot, ingewikkeld en vaak al generaties oud is. In een organisatiecultuur van een doorsnee gemeente zit kennis van honderden jaren. Als nieuwkomer in deze cultuur ben je zeker niet zo oud als de organisatie. Toch neem je, als nieuwe medewerker, in de onderstroom deze oude cultuur super snel tot je op een onbewust niveau. Hierdoor kan de nieuwe ambtenaar soms op een wijze reageren die ze bij zich zelf niet herkennen. Ze reageren dan zoals er in die cultuur gereageerd wordt op dat soort processen of problemen.

Een voorbeeld:

In mijn kindertijd waren er in mijn geboortestad rellen geweest in een arbeiderswijk die de hele gemeenschap hadden geschokt. Een burgemeester en politiecommissaris werden ontslaan omdat ze niet adequaat gereageerd hadden.  Daarna waren er nog maanden van stress geweest in het gemeentelijk apparaat. Dertig jaar later hoorde een jonge ambtenaar – die net gestart was -dat er iets gaande was in de arbeiderswijk die ik hierboven beschreef. Hij had geen idee van wat daar ooit had afgespeeld. Toch schoot hij, voor hem onverklaarbaar, in de stress en wist niet waar deze paniek vandaan kwam. De oudere garde kon hem uitleggen wat er toen der tijd gebeurt was en wat dat gedaan had op zijn voorganger op zijn afdeling. Zo zagen ze hoe de oude cultuur (de oude belevingen) doorwerkten in deze nieuwe kracht.

In de onderstroom zit kennis die vaak niet geraadpleegd wordt. Kennis van vervlogen tijden die ons zaken willen vertellen waar de organisatie eerder mee geworsteld heeft. Als coach kijk ik naar de onderstroom en naar de bovenstroom. In de onderstroom zit vaak kennis over de oorzaak van een organisatieprobleem en ook de start van een oplossing daarvoor. Zo zit het ook met het tijdsgevoel tijdens de beslissingen in de flow. Je ervaart dat je meer tijd hebt in het zelfde tijdsbestek om te beslissen.